Η Παγκόσμια Οικονομική Κρίση: Επιπτώσεις και Προοπτικές

Η Παγκόσμια Οικονομική Κρίση:

Επιπτώσεις και Προοπτικές(1)

του Karl Heinz Roth*

Για τέσσερα χρόνια τώρα, η παγκόσμια οικονομική κρίση μας κρατάει σε αγωνία. Είναι η πρώτη παγκόσμια κρίση του αιώνα μας. Η επίπτωσή της είναι τρομερή και έχει αγγίξει κάθε γωνιά του πλανήτη. Προκάλεσε έκπληξη στις άρχουσες ελίτ. Και εκείνες απάντησαν με μέτρα που παρόμοιά τους δεν ξαναδεί κανένας. Μέχρι τώρα, αυτό σταμάτησε την κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας. Αλλά η κρίση η ίδια, δεν είναι ακόμα υπό έλεγχο. Τα κοινωνικά κινήματα το κατάλαβαν αυτό γρήγορα. Επίσης κατάλαβαν ενστικτωδώς τι τους επιφυλάσσει το μέλλον. Οι παγκόσμιες ελίτ περιμένουν η κρίση να ξεπληρωθεί όχι από τους κεφαλαιούχους αλλά από τα χαμηλά και μεσαία στρώματα της εθνικής οικονομίας. Αυτό έχει επαρκώς κατανοηθεί από τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, πράγμα που εκφράζεται ξεκάθαρα από νωρίς, με το σλόγκαν «Δε θα πληρώσουμε για την κρίση σας».

Θα παρουσιάσω μια σκιαγράφηση αυτής της διαδικασίας κατανόησης. Έπειτα θα θέσω το ερώτημα του πως η κρίση θα τελειώσει. Αρχικά θέλω να σκιαγραφήσω τη δυναμική της κρίσης και τα αντίμετρα που οι άρχουσες ελίτ χρησιμοποίησαν ως τώρα. Στη συνέχεια θα συζητήσουμε επιγραμματικά τις επιπτώσεις της κρίσης, στο βαθμό που μπορούν να εξεταστούν σήμερα. Τέλος, θέλω να θέσω το ερώτημα για το ποιο θα μπορούσε να είναι το περιεχόμενο μιάς εναλλακτικής πρότασης.

1. Η εξέλιξη της κρίσης μέχρι σήμερα

Η τωρινή κρίση ξεκίνησε στα τέλη του 2006 και αρχές του 2007. Ξεκίνησε σαν μια κρίση στον κλάδο των ακινήτων στην υπερατλαντική περιοχή, με κύρια σημεία τις Ε.Π.Α. και τη δυτική Ευρώπη. Τέσσερις παράγοντες ήταν υπαίτιοι για την παγκόσμια εξάπλωση της κρίσης:

(1) Η κρίση στον κλάδο των ακινήτων είχε σαν άμεση συνέπεια να πληγούν οι χρηματιστηριακές αγορές, καθώς εκείνες είχαν διασκορπίσει τα σχετικά ρίσκα σε όλο τον κόσμο.

(2) Η κρίση οδήγησε στην πτώση της μαζικής κατανάλωσης στις Ε.Π.Α. αυτό οδήγησε σε ύφεση και στη συστολή τόσο των διεθνών αγορών στις εξαγωγές όσο και στον κλάδο των μεταφορών.

(3) Όλος ο βιομηχανικός κλάδος επηρεάστηκε άμεσα, ξεκινώντας από τις αυτοκινητοβιομηχανίες. Τα κέρδη έπεσαν και οι επενδύσεις πάγωσαν.

(4) Οι επενδυτές τράβηξαν τα χρήματά τους από τις νέες εκβιομηχανισμένες χώρες.

Αυτοί οι παράγοντες επηρέασαν έντονα ο ένας τον άλλο και οδήγησαν σε ένα παγκόσμιο «αργό έγκαυμα», το οποίο επηρέασε όλες τις χρηματαγορές από την άνοιξη του 2008 και έπειτα. Οι αγορές αγαθών, μετοχών και συναλλάγματος επηρεάστηκαν, καθώς και οι χρηματαγορές και οι αγορές ομολόγων. Το διεθνές εμπόριο συρρικνώθηκε κατά 11%. Οι ανεπτυγμένες εθνικές οικονομίες είδαν το ΑΕΠ τους να πέφτει από 5-15%. Στις πρόσφατα βιομηχανοποιημένες χώρες, η οικονομική ανάπτυξη μειώθηκε στο μισό. Το απόγειο της κρίσης ήρθε τον Απρίλιο και το Μάιο του 2009.

Όπως και σε προηγούμενες κρίσεις, έτσι και στην τωρινή παγκόσμια κρίση, το βασικό πρόβλημα ήταν η υπερσυσσώρευση κεφαλαίου σε συνδυασμό με υποκατανάλωση. Τα μεσαία εισοδήματα μειώνονταν για καιρό, αλλά αυτό καλυπτόταν από υπερδανεισμό. Η έκταση των ανισορροπιών έγινε ξεκάθαρη μόνο όταν έμειναν απλήρωτα τα στεγαστικά δάνεια και τότε ξεκίνησε και η κρίση.

Για τα εισοδηματικά χαμηλότερα και τα μεσαία στρώματα, η κατάσταση συνέχισε να χειροτερεύει. Η ανεργία αυξήθηκε ή παρέμεινε υψηλή. Επιπροσθέτως, οι τιμές στην ενέργεια και στην τροφή αυξήθηκαν δραματικά. Σαράντα (40) εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους. Ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε απόλυτη φτώχεια, ανέβηκε στο 1,7 δις. Από αυτούς, το 1 δις υποσιτίζονται. Άτυπες, κοινωνικά μη ελεγχόμενες εργασιακές σχέσεις έγιναν ο κανόνας – όπου δεν ήταν ήδη ο κανόνας- και όπου δεν ήταν ήδη πριν την κρίση. Ειδικά η νεολαία επηρεάστηκε σημαντικά από αυτή την εξέλιξη- και όχι μόνο στις παρυφές του παγκόσμιου συστήματος.

Οι ελίτ του παγκόσμιου συστήματος απάντησαν άμεσα και δραστικά. Αλλά δεν τις ενδιέφερε να απαλύνουν τον κοινωνικό αντίκτυπο της κρίσης. Ο στόχος τους ήταν να σώσουν το παγκόσμιο «χρηματοοικονομικό οικοδόμημα» και τις δομές του και να διασφαλίσουν τον πυρήνα του παγκόσμιου συστήματος.

Οι ενέργειές τους ήταν κυρίως οι εξής:

(1) Από το Μάρτιο του 2007 κι έπειτα, έθεσαν σε εφαρμογή μέτρα για τη διάσωση της αγοράς ακινήτων, των ασφαλιστικών, των χρηματιστηριακών και των στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων.

(2) Κινητοποίησαν δημόσιους πόρους αξίας 9 τρις δολαρίων για να διατηρήσουν και στηρίξουν το χρηματοοικονομικό τους οικοδόμημα.

(3) Ξόδεψαν 3 τρις δολάρια για να ωθήσουν την βιομηχανική παραγωγή.

(4) Οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες μείωσαν τους προεξοφλητικούς τους τόκους στο μηδέν. Ταυτόχρονα έδωσαν πολλά τρις δολάρια στις αγορές κεφαλαίων και τραπεζικών προϊόντων. (5) Τα κεφάλαια του ΔΝΤ διπλασιάστηκαν, ενώ του δόθηκε και η εποπτεία της αναδιάρθρωσης του χρέους και των προγραμμάτων οικονομικής ανασυγκρότησης σε περιπτώσεις εθνικής χρεοκοπίας.

Αποτέλεσμα αυτών των μέτρων ήταν ο σημαντικός περιορισμός των καταστροφικών επιπτώσεων της κρίσης. Από το καλοκαίρι του 2009, παρακολουθούμε μια διαδικασία άνισης ή «επιμερισμένης» ανόρθωσης. Κάποιες εθνικές οικονομίες και κέντρα δύναμης πέρασαν από μια εκπληκτική διαδικασία ανόρθωσης και εξυγίανσης. Ένα δεύτερο γκρουπ που αποδείχτηκε ανίκανο να βγει από την κρίση και ένα τρίτο πέρασαν σε στασιμότητα. Αυτή η επιμερισμένη εξέλιξη επικρατεί μέχρι και σήμερα.

Υπήρξε επίσης και η επιστροφή σε μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης σε όλες τις μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες εκτός από τη Ρωσία, καθώς και στις κύριες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ειδικά στη Γερμανία.

Το γκρουπ των χωρών που πέρασαν σε στασιμότητα περιλαμβάνει τις Ε.Π.Α., την Αγγλία, τη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή.

Οι χώρες που έπεσαν και πάλι σε ύφεση περιλαμβάνουν την Ιαπωνία (και λόγω της τρέχουσας οικολογικής κρίσης), τις περιφερειακές χώρες της Ε.Ε. και πολλές αναπτυσσόμενες χώρες.

Παντού οι τιμές ενέργειας και τροφίμων αυξήθηκαν, ακόμα και ενώ το διεθνές εμπόριο άρχισε σταδιακά να ανακάμπτει.

Τα προγράμματα που τέθηκαν σε εφαρμογή για την καταπολέμηση της κρίσης οδήγησαν σε τεράστια κρατικά χρέη παντού στον κόσμο, ειδικά στην Ιαπωνία, στις Ε.Π.Α. και στην Ευρώπη. Η Ιαπωνία έχει το μεγαλύτερο εθνικό χρέος, που είναι διπλάσιο της ετήσιας παραγωγής της. Το εθνικό χρέος των Ε.Π.Α., 14.3 τρις δολάρια., ισοδυναμεί με τον ΑΕΠ τους. Αυτό το τεράστιο χρέος θα πρέπει τελικά να αντιμετωπιστεί με την καταστροφή του κεφαλαίου των επενδυτών και δανειοδοτών, με την εφαρμογή αυστηρών προγραμμάτων οικονομικής αναδιάρθρωσης εις βάρος των εισοδηματικά χαμηλότερων και μεσαίων τάξεων ή με συνδυασμό των δυο.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της ανισσόροπης και της ιδιαίτερα ισχνής ανόρθωσης, οι φτωχότερες τάξεις φρόντισαν να ακουστούν. Πρώτα αντέδρασαν απέναντι στα προγράμματα του τελευταίου έτους. Από την αρχή αυτού του χρόνου, μια εντελώς απροσδόκητη επαναστατική τροπή εμφανίστηκε στη Βόρεια Αφρική και στον Αραβικό κόσμο. Οι μελλοντικές εξελίξεις θα εξαρτηθούν από το αποτέλεσμα αυτών των συγκρούσεων.

2. Συνέπειες

Εδώ φτάνω στο τέλος της έρευνάς μου για τα τελευταία 4 χρόνια. Στο δεύτερο μέρος της ομιλίας μου, θα ήθελα να εξετάσω τις επιπτώσεις που είχαν τα μέτρα που πάρθηκαν στις άρχουσες ελίτ και για τις φτωχότερες τάξεις.

2.1 Συνέπειεςς για το Παγκόσμιο σύστημα

Αντιμέτωπες με την κρίση, οι άρχουσες ελίτ αρκέστηκαν σε μεθόδους που αναπτύχθηκαν στον 19^ο και 20^ο αιώνα. Ειδικά όσον αφορά τα μέτρα που πάρθηκαν για τη διάσωση του τραπεζικού συστήματος, αυτό είναι απολύτως αληθές. Αλλά οι άρχουσες ελίτ υιοθέτησαν και νέες μεθόδους που οδήγησαν σε σημαντικές δομικές αλλαγές της οικονομίας. Οι ενέργειες τους απέναντι στην κρίση είχαν διεθνή οργάνωση και συμφωνήθηκαν από διαφορετικά κέντρα εξουσίας. Σαν αποτέλεσμα, οι αλλαγές που επήλθαν με την κρίση δεν επηρέασαν την επιταχυνόμενη παγκοσμιοποίηση του συστήματος κατά την προηγούμενη περίοδο.

Τα ακόλουθα σημεία μου φαίνονται ιδιαίτερα σημαντικά για τη συζήτησή μας:

Δραστηριοποίηση πέρα από τη σταθερά του Χρυσού – το αντικυκλικό χρήμα και ο υπερδανεισμός

Όταν το παγκόσμιο σύστημα χτυπήθηκε από την τωρινή κρίση, οι ελίτ του δρούσαν ανεξάρτητα από τη σταθερά του χρυσού, αφού η μετατροπή δολαρίου σε βάρος χρυσού είχε εγκαταλειφτεί από τις αρχές του 1970. παρόλο που το δολάριο συνέχισε να λειτουργεί σαν αποθεματικό νόμισμα και τα ελαστικά επιτόκια κυριάρχησαν στον κόσμο. Παρέμεινε κεντρικό νόμισμα ακόμα και α όταν το κινέζικο Γιουάν συνδέθηκε με το δολάριο το 2001. Αυτό έκανε εφικτό το να δρουν βάσει των μαθημάτων από τη Μεγάλη Κρίση. Οι χρηματοοικονομικές πολιτικές υποτάχθηκαν πλήρως στο στόχο αντιμετώπισης της κρίσης. Οι επιχειρήσεις και οι κεφαλαιαγορές βάλτωσαν στο χρήμα, τα χρέη και τις εγγυήσεις.

Σαν αποτέλεσμα ήταν δυνατό όχι μόνο να αποφευχθεί η κατάρρευση του χρηματοοικονομικού συστήματος αλλά και να αναζωογονηθεί η οικονομία. Μια σύγκριση μπορεί να μας δώσει μια αίσθηση του μεγέθους της επιχείρησης αυτής. Οι Ε.Π.Α. ξόδεψαν ότι σήμερα θα ισοδυναμούσε με 500 δις δολάρια για να χρηματοδοτήσει τη Νέα Συμφωνία (New Deal). Άλλα 3,5 τρις δολάρια ξοδεύτηκαν για να χρηματοδοτήσουν τις πολεμικές τους ενέργειες. Στα μέσα του 2009, το κόστος των μέτρων των Ε.Π.Α. έφτανε ήδη τα 5.4 τρις δολάρια Σε μια ιστορικά πρωτοφανή εξέλιξη, η καταστροφή κεφαλαίου σχετιζόμενου με τις δομές της καπιταλιστικής κρίσης αποφεύχθηκε. Λόγω της κλίμακας της κρίσης, αυτή η καταστροφή κεφαλαίου θα οδηγούσε στην κατάρρευση του παγκόσμιου συστήματος. Αυτό είναι ένα σημαντικό γεγονός με ιδιαίτερες επιπτώσεις.

Οργανωμένη διαχείριση της κρίσης και η απόρριψη μέτρων κρατικού παρεμβατισμού

Υπάρχει άλλη μια βασική διαφορά ανάμεσα στην τωρινή και τοις παλιότερες κρίσεις. Είδαμε την ανάπτυξη μια διεθνούς, συντονισμένης διαχείρισης της κρίσης με τη μορφή των G-20, ακόμα κι αν αυτός ο συντονισμός έγινε συχνά με μισή καρδιά. Αυτή η διαχείριση της κρίσης ενισχύεται από ισχυρούς διεθνείς οργανισμούς σαν το ΔΝΤ. Ποτέ άλλοτε δεν είχε ξανασυμβεί αυτό. Το 1933 για παράδειγμα, η αποτυχία της οικονομικής συνδιάσκεψης του Λονδίνου, καταδίκασε τους πρωταγωνιστές των διεθνών οργανισμών όπως την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (Bank for International Settlements) και το Διεθνές Συμβούλιο Εμπορίου (International Chamber of Commerce) στο ρόλο των παρατηρητών. Η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική σήμερα. Από την οπτική γωνία της παγκόσμιας ελίτ, υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να ελπίζει ότι μια πολυπολική συμφωνία θα διευκολύνει τη μεταφορά της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας στην περιοχή του Ειρηνικού και θα οδηγήσει στη δημιουργία ενός νέου νομισματικού συστήματος. Ένα τέτοιο σύστημα θα επιτρέψει στα νομίσματα των σημαντικότερων οικονομικών μπλοκ, που κατέχει το ΔΝΤ, να διορθώσουν τις ανισορροπίες που προκλήθηκαν από την κρίση. Για να το επιτύχει αυτό, πρέπει να απορριφτούν λύσεις κρατικού παρεμβατισμού. Αυτή είναι η Τρίτη καινοτομία. Μέχρι τώρα, αυτός ο στόχος έχει στην ουσία επιτευχθεί.

Το τέλος του Τρίτου κόσμου

Κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων του 19^ου αιώνα (1857/58 και 1873–76) , οι ελίτ της εποχής έμαθαν ότι η αποικιοκρατική εξάπλωση μπορούσε να βοηθήσει τις οικονομίες τους να αναζωογονηθούν γιατί παρείχε φτηνές πρώτες ύλες, φτηνό εργατικό δυναμικό και μονοπώλια. Το 1857/58, η Αγγλία υποδούλωσε την Ινδία και την Κίνα, μετατρέποντας τις στους βασικούς πυλώνες της αυτοκρατορίας της. Μετά το 1873, όλες οι αφρικανικές και ασιατικές περιοχές κατακτήθηκαν με αιματηρούς επεκτατικούς πολέμους. Και οι δύο ήπειροι ενσωματώθηκαν στις αναδυόμενες αποικιοκρατικές δυναστείες. Τα πρώτα δείγματα αλλαγής εμφανίστηκαν στην Μεγάλη ύφεση του 1930, όταν η μερική εκβιομηχάνιση της περιφέρειας δημιουργούσε τις συνθήκες για το τέλος της αποικιοκρατίας. Αυτή η διαδικασία τώρα φτάνει στο τέλος της. Οι ελίτ των αναδυόμενων χωρών (ειδικά της Κίνας) έχουν αναχθεί σε ισότιμους εταίρους στο παγκόσμιο σύστημα, γιατί οι εθνικές τους οικονομίες είναι οι αναγκαίοι κινητήρες για το ξεπέρασμα της κρίσης.

2.2 Επιπτώσεις για τις φτωχότερες τάξεις του κόσμου

Είναι λίγα τα δείγματα για μια το ίδιο καλά οργανωμένη παγκόσμια απάντηση και αντίδραση στην κρίση, από την πλευρά των φτωχότερων τάξεων. Αυτό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δε συμβαίνει επειδή η θέληση για αντίσταση λείπει. Η αιτία είναι δομική. Προκειμένου να αποφύγουν την καταστροφή του κεφαλαίου σε μαζική κλίμακα, ή την αυτοκαταστροφή του παγκόσμιου συστήματος, οι διεθνείς επιτροπές για την κρίση, κινητοποίησαν τεράστια ποσά χρήματος και πιστώσεων. Τώρα σκοπεύουν να ανακτήσουν αυτά τα χρήματα μέσα από τους προϋπολογισμούς των εθνικών οικονομιών. Η κεντρική διαμάχη για το ποιος θα πληρώσει για την κρίση, μετατράπηκε σε σύγκρουση ανάμεσα στις πολιτικές τάξεις των διαχειριστικών και νομοθετικών συστημάτων από τη μια, και των φτωχότερων και μεσαίων τάξεων από την άλλη. Οι άρχουσες ελίτ σκοπεύουν να αποζημιώσουν τους διεθνείς επενδυτές, τους δανειστές που κρύβονται πίσω από τα κυβερνητικά ομόλογα, με το να κάνουν τις φτωχότερες τάξεις να πληρώσουν το χρέος για να σώσουν το σύστημα. Με αυτό τον τρόπο, η αντίσταση από τα κάτω έχει περιοριστεί σε εθνικά σύνορα. Όσο η αντίσταση θα αναλώνεται σε αυτά τα όρια, δε μπορεί επιτυχώς να αντιμετωπίσει τους διεθνείς επενδυτές και τις πολιτικές τάξεις που αυτοί ελέγχουν.

Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε όπου έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα αντίσταση.

Στην Κίνα, περισσότερα από 25 εκατομμύρια αυτόχθονες εργάτες εδιώχθησαν από τις κύριες οικονομικές ζώνες της χώρας και στάλθηκαν πίσω στα χωρία τους το 2008. μαζικές κινητοποιήσεις ακολούθησαν, καθώς πολλοί εργαζόμενοι δεν πληρώθηκαν. Τώρα οι κύριες οικονομικές ζώνες ανθούν και πάλι, και περισσότερα από 200 εκατομμύρια αυτόχθονες εργάτες δεύτερης γενιάς γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης εκεί. Αυτοί οι εργάτες θέλουν να ζήσουν μόνιμα στις πόλεις της Κίνας και είναι έτοιμοι να πάρουν μεγαλύτερα ρίσκα σε αυτόν τους τον αγώνα. Το καλοκαίρι του 2010, μαζικές απεργίες, κάποιες από αυτές πετυχημένες, συγκλόνισαν τη χώρα. Αλλά υπάρχει μια κλιμάκωση της σύγκρουσης σε ολόκληρη την Κίνα. Τον τελευταίο χρόνο, 180.000 μεγάλες τοπικές συγκρούσεις καταμετρήθηκαν και ήταν περισσότερες από διπλάσιες από ότι τα προηγούμενα χρόνια. Το καθεστώς αντέδρασε υποσχόμενο μακροπρόθεσμες αλλαγές. Το τελικό αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων δε μπορεί να είναι βέβαιο.

Στη χώρα σας, την Ελλάδα, οι μαζικοί αγώνες της ευρωπαϊκής περιφέρειας εξελίσσονται σχετικά καλύτερα. Σε συνέχεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη 2008, οι διεθνείς επενδυτές άρχισαν να κερδοσκοπούν εις βάρος των ελληνικών κρατικών ομολόγων. Το ΔΝΤ και η ευρωπαϊκή Κομισιόν πίεσαν την ελληνική κυβέρνηση να λάβει δραστικά μέτρα, με την Γερμανία να παίζει κυρίαρχο ρόλο. Η απάντηση ήρθε με τη μορφή μιας σειράς γενικών απεργιών και καταλήψεων. Το αποτέλεσμα είναι η πολιτική τάξη να χάσει την εγκυρότητά της. Και σε αυτή την περίπτωση, της Ελλάδας, το αποτέλεσμα είναι αβέβαιο.

Τα γεγονότα στην Κίνα και στην ευρωπαϊκή περιφέρεια δεν ήταν εντελώς απροσδόκητα. Αλλά οι κοινωνικές αναταραχές που ξέσπασαν στη Βόρεια Αφρική και στον αραβικό κόσμο από τις αρχές αυτού του έτους, μας έπιασαν όλους απροετοίμαστους. Ειδική σημασία έχει η περίπτωση της Αιγύπτου. Το 2007, μαζικές απεργίες έγιναν εναντίον του κλεισίματος της κρατικής βιομηχανίας, ειδικά στον κλάδο της υφαντουργίας. Για εβδομάδες οι διαδηλωτές έμειναν στην πλατεία Ταχρίρ, μπροστά από το κοινοβούλιο στο Κάιρο. Εκεί αναπτύχθηκε και ένα μαζικό κίνημα ανασφάλιστων ανηλίκων εργατών. Δυο τρίτα από αυτούς έμειναν άνεργοι αφού τελείωσαν τη σχολική ή ακαδημαϊκή τους μόρφωση. Τους παίρνει χρόνια για να βρουν δουλειά, η οποία είναι πάντοτε κακοπληρωμένη και εποχιακή. Το Δεκέμβριο του 2007, 70.000 φορτηγατζήδες και εκατοντάδες χιλιάδες αυτοαπασχολούμενων, ενώθηκαν με την κοινωνική εξέγερση. Αυτή ήταν η κατάσταση στην οποία ο Αιγυπτιακός πληθυσμός ακολούθησε το παράδειγμα του λαού της Τυνησίας. Η δικτατορία του Μουμπάρακ έχει ανατραπεί. Και σε αυτή την περίπτωση, το τελικό αποτέλεσμα είναι αβέβαιο.

Αυτά τα τρία παραδείγματα αποτελούν απλά την κορφή του παγόβουνου. Μας δείχνουν ότι οι φτωχότερες τάξεις γίνονται θετικότερες προς τη σύγκρουση και την αντίσταση, όσο η κρίση περνάει μια μεταβατική φάση. Ιστορικά, έτσι ήταν πάντα. Αλλά μέχρι τώρα, οι φτωχότερες τάξεις δεν ήταν ικανές να αντιμετωπίσουν τα διεθνώς ενορχηστρωμένα μέτρα των διεθνών επενδυτών και των πολιτικών τάξεων με μια πραγματικά αποτελεσματική εναλλακτική πρόταση.

3. Προοπτικές ξεπεράσματος της κρίσης

Παρουσίασα, μέχρι τώρα, μια σύντομη σκιαγράφηση των επιπτώσεων της κρίσης, τόσο από την οπτική γωνία της άρχουσας ελίτ όσο και από αυτή των φτωχότερων τάξεων. Αλλά τι θα συμβεί στη συνέχεια;

3.1 Οι άρχουσες ελίτ

Το, που θέλουν να οδηγήσουν τα πράγματα οι άρχουσες ελίτ, είναι ξεκάθαρο. Όλα δείχνουν ότι θα συνεχίσουν να οργανώνουν τη δράση τους διεθνώς. Θα περάσουν τα μέτρα τους ξεχωριστά, μέσα στις εθνικές τους οικονομίες και τα οικονομικά μπλοκ. Στόχος τους είναι να στριμώξουν τις φτωχότερες τάξεις μέσα στα κελιά του έθνους-κράτους, αναγκάζοντάς τις να πληρώσουν για αυτά τα μέτρα. Έτσι οι φτωχότερες τάξεις θα είναι καταδικασμένες να ζήσουν ακόμα δυο δεκαετίες δακρύων και δυσκολιών.

Αλλά αυτό θα οδηγήσει σε μεγάλα προβλήματα, ακόμα και αν όλα τα άλλα κυλήσουν ομαλά. Οι διεθνείς επενδυτές, ιδιώτες ή οργανισμοί, θέλουν να δουν κέρδος από τα κρατικά ομόλογα που αγόρασαν. Γι’ αυτό θέλουν οι πολιτικές τάξεις να περάσουν προγράμματα ριζικών χρηματοοικονομικών μεταρρυθμίσεων, εις βάρος των φτωχότερων τάξεων. Οι επενδυτές περιμένουν τις πολιτικές τάξεις να δράσουν τώρα. Τις πιέζουν περιορίσουν τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η κρίση δεν πέρασε αλλά επιμένει. Αυτό θα οδηγήσει στην εξαθλίωση των φτωχότερων τάξεων. Ενδοσυστημικές εναλλακτικές  λύσεις, σαν τα προγράμματα διακανονισμού του χρέους που στοχεύουν όχι μόνο τα μεσαία εισοδήματα αλλά και το κεφάλαιο των δανειστών, δεν τίθενται σε εφαρμογή, καθώς τέτοια προγράμματα θα επηρέαζαν αρνητικά την παγκόσμια οικονομία. Αντ’ αυτού, το σχέδιο είναι να διασφαλίσουν την επιτυχία των προγραμμάτων σταθερότητας και να τα προστατεύσουν από τις κερδοσκοπικές δραστηριότητες των διεθνών επενδυτών με τη θεσμοθέτηση εγγυητικών κεφαλαίων. Αυτή είναι η στρατηγική που χρησιμοποιείται στις χώρες της ευρωζώνης.

Κανείς δε μπορεί να πει αν αυτή η μονόπλευρη προσέγγιση, η οποία μεταθέτει το βάρος εξ ολοκλήρου στις κατώτερες τάξεις, θα είναι και επιτυχής. Κάθε είδους εκπλήξεις μπορεί να έπονται, ενώ οι δομικές συγκρούσεις στο σύστημα θα εξελίσσονται. Ας αρκεστούμε στο να αναφέρουμε τις εντεινόμενες συγκρούσεις όσον αφορά το μέλλον της ευρωζώνης. Αλλά η κύρια ερώτηση είναι αν οι φτωχότερες τάξεις θα επιτύχουν να αναπτύξουν μια άλλη πρόταση η οποία θα σταματήσει τη δράση της άρχουσας ελίτ ή έστω θα επιφέρει σημαντικές διορθώσεις.

3.2 Εναλλακτικές προοπτικές από τα κάτω.

Υπάρχουν πολλές πλευρές στο ερώτημα, αλλά όλες καταλήγουν σε ένα βασικό ερώτημα: πως μπορούμε να ξεφύγουμε από το κελί του έθνους-κράτους, μέσα στο οποίο κάθε αντίσταση είναι καταδικασμένη και περιορισμένη; Είμαι πεπεισμένος ότι η παρούσα στασιμότητα των μαζικών αγώνων μπορεί να ξεπεραστεί μόνο με τη δημιουργία υπερεθνικών δικτύων ανάμεσα στους αγωνιζόμενους ανθρώπους.

Οι συνθήκες για τη δημιουργία τέτοιων δικτύων δεν είναι κακές, για πολλούς λόγους. Πρώτον, τις τελευταίες δεκαετίες είδαμε την ανάπτυξη ενός νέου κύματος μετανάστευσης σε όλες τις ηπείρους. Εκατομμύρια ανθρώπων, κυρίως νέων, συμμετείχαν σε αυτή την μετανάστευση.

Δεύτερον, διεθνείς αγορές εργασίας αναδύθηκαν σε πολλούς κλάδους της οικονομίας: στις εγχώριες υπηρεσίες, στις μεταφορές και στα δίκτυα επικοινωνιών. Οι εμπειρίες που μαζεύτηκαν εκεί είναι υπερεθνικές, όπως και οι μετανάστες. Εδώ πλέον δεν βλέπουμε τον «μεθοδολογικό νασιοναλισμό (εθνικισμό)» που παρέλυσε το παλιό εργατικό κίνημα.

Αλλά η καθημερινή κουλτούρα μας διαμορφώθηκε και αυτή σε συνθήκες διεθνούς διαχωρισμού των εργαζόμενων. Θεωρώ αυτό το σημείο μια σημαντική Τρίτη παράμετρο. Η δραστική μείωση του κόστους μεταφορών ώθησε το κεφάλαιο να μεταφερθεί όπου η εργασία ήταν φθηνότερη. Με αυτό τον τρόπο το κεφάλαιο συνέδεσε τα διαφορετικά εργατικά κέντρα στην δημιουργία ρουχισμού, προσωπικών υπολογιστών και κινητής τηλεφωνίας κλπ. Όλα αυτά τα προϊόντα καθημερινής χρήσης αποτελούν τα προϊόντα και τα σύμβολα μια διεθνώς συσχετιζόμενης εργατικής τάξης.

Κάποιες από αυτές τις αλλαγές είναι εντελώς νέες. Υποδεικνύουν τις προοπτικές μιας εκρηκτικής αντι-παγκοσμιοποίησης από τα κάτω. Σήμερα, υπάρχουν εκατοντάδες εκατομμύρια νέων ανθρώπων που είναι ικανοί να συνδέουν τις διαφορετικές περιοχές της κοινωνικής αντίστασης. Μισούν την εξευτελιστική, άνωθεν προαποφασισμένη και ανίερη εργασία παραγωγής υπεραξίας. Αντιμετωπίζουν σχέσης εργασίας τόσο παροδικές και αβέβαιες ώστε να μην έχουν καμία μακροχρόνια προοπτική. Την ίδια ώρα, κατέχουν μια σημαντική αντιμαχόμενη δύναμη, όπως διαπιστώνεται στις πρόσφατες μαζικές κινητοποιήσεις. Μιλούν πολλές γλώσσες και μπορούν να επικοινωνούν με τη σύγχρονη τεχνολογία. Μπορεί να αποτελέσουν τη μαγιά που χρειάζονται οι παγκόσμιες φτωχότερες τάξεις για να αντικρούσουν την επίθεση της ελίτ με έναν υπερεθνικά οργανωμένο τρόπο.

Αλλά και οι εναλλακτικές ανάγκες που κινητοποιούν και διατηρούν την αντίσταση, γίνονται όλο και πιο ξεκάθαρες. Είναι ζήτημα εφαρμογής και εξέλιξης των λαϊκών και αντιπατερναλιστικών, αντεξουσιαστικών δομών ισότητας μιας νέας κοινωνίας, όπου οι τρόποι παραγωγής και οι εξελικτικές προοπτικές θα αυτοπροσδιορίζονται.

Η σημασία βέβαια των νέων ανασφάλιστων, πολύγλωσσων, διεθνών και διαπολιτισμικών τμημάτων των φτωχότερων τάξεων, δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε και τα άλλα τμήματα της παγκόσμιας εργατικής τάξης. Όλα τα κομμάτια αυτά έχουν αλλάξει τις προηγούμενες δεκαετίες, και ειδικά στα χρόνια της κρίσης. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψη μας και τα νοικοκυριά της επαρχίας από όπου ξεπηδάει και το μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό, την τεράστια φτώχεια που επικρατεί στις πόλεις, τους αυτοαπασχολούμενους εργάτες που γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης στην παραοικονομία, τους εργάτες των βιομηχανιών και τους απροστάτευτους εργαζομένους στον τομέα των υπηρεσιών. Όλοι αυτοί οι εργαζόμενοι μαζί, αποτελούν ένα πολυσύμπαν που παίρνει μια σειρά από τοπικές μορφές. Αυτό παραμένει η βάση για κάθε προσπάθεια υπέρβασης της μισθωτής και εκμεταλλευόμενης εργασίας. Όσο οι εργάτες παραμένουν απομονωμένοι στις κοινότητές τους, δε θα είναι σε θέση να αμυνθούν απέναντι στην επίθεση εναντίον του δικαιώματος της ίδιας τους της ύπαρξης, μιας επίθεσης που είναι οργανωμένη σε παγκόσμιο επίπεδο και δομείται στην κλίμακα έθνους- κράτους. Τα διαφορετικά στοιχεία αυτού του πολυσύμπαντος πρέπει να ενωθούν από περιοχή σε περιοχή, ηπειρωτικά και παγκόσμια.

Οι μαζικοί αγώνες που πυροδότησε η παγκόσμια κρίση, έφτασαν σε ένα καίριο στάδιο και στα όριά τους, όχι μόνο στην Κίνα, την Ελλάδα και την Αίγυπτο αλλά και αλλού. Οι εργαζόμενοι μπορούν να αντικρούσουν την επίθεση ενάντια στο δικαίωμά τους στην ύπαρξη μόνο με το να περάσουν σε ένα νέο στάδιο, στο οποίο θα οργανώσουν τις δράσεις τους και θα αλληλοϋποστηριχτούν. Θα δώσω ένα παράδειγμα. Σήμερα, ο συνδυασμός λιτότητας και επιθετικών εξαγωγών από το Γερμανικό κεφάλαιο και την κυβέρνηση, πνίγουν της ευρωπαϊκή περιφέρεια. Αυτή η επίθεση θα σταματήσει μόνο αν οι εργάτες του αναπτυσσόμενου πυρήνα της ευρωζώνης συντονίσουν τους αγώνες τους ενάντια στους αυξανόμενους ρυθμούς δουλειάς, την επέκταση των εργάσιμων ωρών και τη μείωση των συντάξεών τους, με την αντίσταση στις χώρες της περιφέρειας. Αυτό επίσης θα δημιουργούσε τις συνθήκες για μια αποτελεσματική αντίσταση στο σύμφωνο λιτότητας, το οποίο είναι οικονομικά παράλογο και κοινωνικά καταστροφικό.

Το νέο πολυσύμπαν των φτωχότερων τάξεων είναι εξαιρετικά πολυσύνθετο και δημιουργικό. Το μόνο που χρειάζεται είναι μια οργάνωση που θα συνδέει τα στοιχεία του και θα ενώνει τις δυνάμεις του. Κανένας δε μπορεί να ξέρει αν μια τέτοια προσπάθεια θα είναι επιτυχής. Αυτή η κατεύθυνση είναι δύσκολη και χρειάζεται τρομερές προσπάθειες. Αλλά αυτό πρέπει να κάνουμε. Τα πολλά δίκτυα, περιοχές και αστερισμοί της κοινωνικής αντίστασης θα είναι σε θέση να αντικρούσουν την επίθεση εναντίον των ζωτικών τους αναγκών μόνο με τη διασύνδεση σε παγκόσμια κλίμακα.

Karl Heinz Roth

6 Απρίλη 2011

* Ο Karl Heinz Roth (ιστορικός, κοινωνικός ερευνητής και γιατρός) συμμετείχε τη δεκαετία του '60 στις διαμαρτυρίες των γερμανών φοιτητών κατά των νόμων έκτακτης ανάγκης και του πολέμου στο Βιετνάμ. Ήταν μέλος της γερμανικής σοσιαλιστικής φοιτητικής ομοσπονδίας (SDS), ενώ παράλληλα δρούσε στο τμήμα πρώτων βοηθειών στα εργοστάσια της Ford στην Κολωνία.

Ο Karl Heinz Roth έχει δημοσιεύσει κείμενα και βιβλία για τη γερμανική εξωτερική πολιτική, την επανένωση των δύο Γερμανιών, την κοινωνική ιστορία του εθνικοσοσιαλισμού και των εγκλημάτων του, ιδιαίτερα στον τομέα της ιατρικής, όπως και για την ιστορία και το παρόν του γερμανικού εργατικού κινήματος. Τα πιο γνωστά βιβλία του είναι το Die "andere"Arbeiterbewegung (Το "άλλο" εργατικό κίνημα) (1974) και Die globale Krise, Η παγκόμσια κρίση  2009. Από το 2003 συμμετέχει και γράφει στο περιοδικό Sozial.Geschichte. Zeitschrift für historische Analyse des 20. und 21. Jahrhunderts και στο ίδρυμα κοινωνικής ιστορίας Stiftung für Sozialgeschichte.

---

[1] Τη μετάφραση από τα αγγλικά έκανε ο οικονομολόγος Δημήτρης Λάμπος, για τον ΚΥΚΛΟ ΔΙΑΛΟΓΟΥ, που έγινε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (13.04.2011), στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνας (14.04.2011) και στον Αχαϊκό Όμιλο Πολιτικού και Κοινωνικού Προβληματισμού στην Πάτρα (15.04.2011), με πρωτοβουλία του ομότιμου καθηγητή Ζήση Παπαδημητρίου και του Δρα Κώστα Λάμπου και τη συμμετοχή του Καρλ Χάϊντς Ροτ.